by 
Çalışanlara şirket paylarını edinme hakkı veren çalışan pay opsiyonları, yetenekleri cezbetmek, kilit çalışanların uzun vadeli bağlılıklarını sağlamak ve performanslarını artırmak için şirketlerin yaygın olarak kullandığı bir teşvik yöntemi haline gelmiştir. Özellikle start-up ekosisteminde çalışanlara pay opsiyonu verilmesinin her geçen gün daha da yaygınlaştığına şahit oluyoruz. Nakit akışı sınırlı olan ve bütçelerini tedbirli kullanmak isteyen start-uplar, çalışanlara verilen düşük ücretleri dengelemek ve emeklerinin karşılığını verebilmek için bu yöntemi kullanırken; büyük şirketler de yetenekleri elde tutabilmek için yüksek maaşların yanında pay opsiyonu da vermeyi tercih edebiliyor.
Türk hukukunda çalışanlara pay opsiyonu verilmesi ile ilgili detaylı bir yasal düzenleme bulunmuyor. Ancak, Türkiye’de de özellikle teknoloji şirketlerinin çalışanlarına çeşitli koşulların varlığında pay edinme hakkı tanıdıklarını görüyoruz. Bu yazımızda, Türk hukuku çerçevesinde şirketlerin çalışanlarına payopsiyonu sunmak için kullandıkları çeşitli mekanizmalara ve Türk hukukundaki ilkelere değinilecektir.
Çalışan Pay Opsiyonu İlkeleri ve Mekanizmaları
Eşit Davranma İlkesi
4857 sayılı İş Kanunu’nda yer alan eşit davranma ilkesi uyarınca aynı ve benzer durumdaki çalışanlar haklı bir neden olmaksızın bir ayrımcılığa ve farklı muameleye maruz bırakılamaz. Eşit davranma ilkesi, çalışanlara pay opsiyonu verilmesi önünde mutlak bir engel oluşturmaz, fakat şirketler, çalışan pay opsiyon planlarında pay edinme hakkı için uygulanacak kriterleri belirlerken bu ilkeyi göz önünde bulundurmalıdır. Örneğin, yönetim seviyesindeki çalışanlar gibi uygunluk kriterleri belirlenerek pay opsiyon planları oluşturulabilir.
Çalışan Pay Opsiyon Mekanizmaları
Türkiye’deki şirketlerin çalışanlarına pay opsiyonu vermek için kullandığı mekanizmalar aşağıda başlıklar halinde anlatılmaktadır. Bu mekanizmalar arasında en çok kullanılan ikisi, pay sahiplerinin kendi paylarının bir kısmını çalışanlara devretmesi ve gölge pay opsiyonudur.
Şartlı Sermaye Artırımı
Türk Ticaret Kanunu’nun 463. maddesi uyarınca, anonim şirket genel kurulu, çalışanlara yeni pay edinme hakkı tanıyan şarta bağlı bir sermaye artırımına karar verebilir. Şartlı sermaye artırımı için payların nominal değeri, sayısı ve türü de dahil olmak üzere çeşitli ayrıntılar, şirket ana sözleşmesinde belirtilmelidir. Pay opsiyonunu kullanarak yeni pay edinen çalışanların pay sahipliği hakları sermaye taahhüdünün yerine getirilmesi ile doğar. Çalışanlara pay edindirmek için şartlı sermaye artırımı yöntemini daha çok halka açık şirketlerin kullandığını görüyoruz.
Şirketin Kendi Paylarını İktisabı
Türk Ticaret Kanunu 379. maddesi şirketlerin sermayelerinin 1/10’una kadar kendi paylarını iktisap etmesineizin vermektedir. Genel kurul, pay sayısı, değeri ve fiyatına ilişkin belirli sınırlamalarla birlikte yönetim kuruluna bu konuda yetki verir. Yönetim kuruluna verilen yetki en fazla beş yıl geçerlidir. Bununla beraber, şirketin kendi paylarını iktisap edebilmesi için kanunun şirketin net varlıklarının korunması için öngördüğüfinansal koşulların da sağlanması gerekmektedir. Şirketin iktisap ettiği paylar çalışan pay opsiyon planı çerçevesinde çalışanlara verilecek paylar için kullanılabilir.
Pay Sahiplerinin Mevcut Paylarının Devri
Bu yöntemde, pay opsiyonunu kullanan çalışanlar için yeni pay ihraç edilmez, mevcut pay sahiplerinin paylarından çalışanlara pay devri yapılır. Çalışanların pay opsiyonları için ayrılan paylar, en baştan farklı bir pay grubu olarak ayrılabileceği gibi devir esnasında yapılacak bir ana sözleşme tadili ile de bu düzenleme yapılabilir. Şirketin pay sahipliği yapısı ve pay opsiyonu verilen çalışan sayısı gibi etkenler bu kararın alınmasında rol oynar. Bu yöntemin uygulanmasına karar verilmeden önce mevcut pay sahiplerinin bu mekanizmaya katılma istekleri göz önünde bulundurulmalıdır. Şöyle ki, çalışanlara devredilecek payların genelde kurucu ortakların paylarından devredilmesi beklenmektedir.
Gölge Pay Opsiyonu
Gölge pay opsiyonları, çalışanlara şirket paylarına fiilen sahip olmaksızın finansal bir menfaat sağlamaktadır. Sözleşme serbestisi ilkesine uygun olarak yapılabilecek gölge pay opsiyonu sözleşmeleri, çalışanların belli kriterler yerine geldikten sonra elde edeceği finansal menfaatleri düzenler. Uygulamada sık rastlanılan durum, şirketin paylarının tamamının veya çoğunluğunun üçüncü bir tarafa satışı halinde çalışanlara, satış bedeli üzerinden, o zamana kadar hak kazandıkları gölge pay oranı kadar nakit bir ödeme yapılması şeklindedir.
Pay Opsiyonun tabi olduğu şartlar
Çalışanların motivasyonunu canlı tutmak ve şirkete kendisinden beklenen faydaları sağlaması için çalışan pay opsiyonları çeşitli hak ediş şartlarına bağlı olarak verilir. Çalışanlar pay opsiyonlarını ancak sözleşmede veya çalışan pay opsiyonu planında belirtilen bu şartlar yerine geldiğinde kullanabilir. Uygulamada en çok görülen şartlar, süreye bağlı hak ediş ve performansa bağlı hak ediş şartlarıdır.
Çalışan Pay Opsiyonlarının Yatırım ve Devralma İşlemleri Üzerindeki Etkisi
Hedef şirket çalışanlarına pay opsiyonu verilmiş olması, yatırım ve devralma işlemlerini önemli ölçüde etkilemektedir. Alıcılar ve yatırımcılar, bilinçli kararlar verebilmek için hedef şirketin çalışan pay opsiyonplanının işleyişi hakkında bilgi edinmelidir. Şirketi kontrol eden payların satışı, çalışanların pay opsiyonlarını kullanma hakkını tetikleyebilir, dolayısıyla, şirket incelemesi (due diligence) sırasında dikkatli bir inceleme yapılması çok önemlidir. Potansiyel alıcı veya yatırımcı, hedef şirketin çalışan pay opsiyon planının işleyişini anlamak için hedef şirkete doğru soruları yöneltmeli ve işlemi düzenleyen pay devir sözleşmesi veya yatırım sözleşmesinde çalışan pay opsiyonlarına ilişkin beyan ve taahhütlerin verilmesini talep etmelidir.
Yukarıda da değindiğimiz gibi yatırımcılar, yatırım sözleşmelerinde, şirket sermayesinin belli bir yüzdesine kadar payın, kurucu veya girişimci ortakların paylarından ileride hak ediş şartlarına göre çalışanlara verilmek üzere ayrılmasını talep etmektedir. Kurucu ortakların, çalışanlara verilmek üzere ayrılan pay oranlarının tespitinde kendi paylarının seyrelme oranlarını dikkate almalı, yatırım öncesinde ise çalışanlarına plansız bir şekilde pay opsiyonu vermemelidirler.
